کتاب سیری در نهج‌البلاغه حاوی مجموعه‌مقالات متسلسلی‌ست که در سال‌‌های ۵۱ ـ ۵۲ خورشیدی (1972 و 1973 میلادی) در مجلّه‌ی «مکتب اسلام» منتشر شد و سپس به صورت کتاب به چاپ رسید. این کتاب، علاوه بر مقدّمه، دارای هفت بخش است. استاد در مقدّمه، نحوه‌ی آشنایی خود با نهج‌البلاغه را روایت می‌کند. او از بیگانگی خود و دیگر طلاب با دنیای نهج‌البلاغه سخن می‌گوید و از این غفلت به عنوان یک آسیب یاد می‌کند. بخش اوّل کتاب با عنوان «کتابی شگفت» به توصیف نهج‌البلاغه اختصاص دارد. موضوع بخش دوم کتاب، «الهیات و ماوراءالطّبیعه» است؛ ناظر بر قسمتی از مباحث نهج‌البلاغه که به نوع مطالعه در مخلوقات و آثار صنع و حکمت الهی اختصاص دارد. امّا بیشتر بحث‌های نهج‌البلاغه درباره‌ی توحید، بحث‌های تعقّلی و فلسفی‌ست. استاد به بی‌سابقه بودن طرح برخی از مباحث توحیدی نهج‌البلاغه اشاره، و فهرستی از این موضوعات را ارائه می‌نماید. بخش سوم اثر به موضوع سلوک و عبادت اختصاص دارد. در این بخش، ضمن معرّفی سایر برداشت‌ها، تلقّی عارفانه‌ی عبادت در نهج‌البلاغه روایت شده است. بخش چهارم با عنوان «حکومت و عدالت» به تبیین این دو مفهوم و ارتباط آن دو می‌پردازد. از نکات قابل توجّه این کتاب آن است که استاد این دو مفهوم را جداگانه مورد بررسی قرار نداده بلکه به درستی و به پیروی از نهج‌البلاغه، این دو مفهوم را در پیوند با یکدیگر نگریسته است. استاد در این بخش، هم به ضرورت وجود حکومت اشاره می‌کند و هم ارزش و اعتبار آن را در نسبت با عدالت توضیح می‌دهد. «اهل بیت و خلافت» موضوع بخش پنجم کتاب است. استاد مطهّری در این بخش، مجموعه مباحث مرتبط با این موضوع را در نهج‌البلاغه در ضمن چهار مسأله معرّفی نموده است. «موعظه و حکمت»، عنوان بخش ششم سیری در نهج‌البلاغه است. به تعبیر استاد مطهّری، بزرگ‌ترین بخش نهج‌البلاغه، بخش مواعظ است که تقریباً نیمی از مباحث را تشکیل می‌دهد. استاد در ابتدای این بخش، گزارشی از موعظه در ادبیات عربی و فارسی ارائه نموده و تفاوت‌های موعظه با حکمت و خطابه را بیان می‌کند و برای نمونه و به جهت آشنایی با منطق امیرالمؤمنین (ع) دو موضوع تقوا و زهد را مورد بررسی قرار می‌دهد و سپس با تفصیل بیشتری به موضوع زهد می‌پردازد. «دنیا و دنیاپرستی» بخش آخر این کتاب است که از حیث طبیعت موضوع در ردیف موعظه و حکمت قابل طرح بوده و شاید تفصیل این بحث موجب شده است تا بخشی جداگانه به این موضوع اختصاص یابد.
جایگاه واقعی کتاب «سیری در نهج‌البلاغه» زمانی بهتر درک می‌شود که آن را با سایر آثاری که قبل از آن در خصوص نهج‌البلاغه نگاشته شده بوده، مقایسه نماییم و نیز تأثیر تحقیقات و سبک نگارش استاد در این زمینه را با آثاری که بعد‌ها در مورد نهج‌البلاغه نوشته شده است، در نظر بگیریم.
|