این کتاب، یکی از منابع مهمّ عرفان و تزکیه‌ی نفس و اخلاق عملی است. نویسنده علاوه بر ارائه‌ی نظریات عرفانی، در باب اخلاق عملی و مراقبت نفس و متخلّق شدن به صفات الهی و هم‌چنین راه‌های نیل سالک به هدف، مطالبی تفصیلی دارد. این کتاب مشتمل بر یک مقدّمه، دوازده فصل به ازاء دوازده ماه سال، و یک خاتمه است.
موضوع اصلی کتاب المراقبات، اصلاح باطن و ظاهر سالک است. به باور نویسنده، مهم‌ترین راه این اصلاح، مراقبت نمودن از روز‌هایی‌ست که در اصلاح اخلاقی و لسان شرع مخصوص و منصوص است، و به جا آوردن اعمالی‌ست، که از نظر شرع و اخلاق سالک را به فضایل اخلاقی و کمالات انسانی نائل می‌گرداند و او را به اخلاق الهی متخلّق می‌کند که؛ «تخلقوا باخلاق الله و تحلّوا بصفات الله».
مؤلف چنین می‌نگارد: «به طور یقین، بدان که تو بر اصلاح ظاهر قادر نیستی مگر از طریق اصلاح باطن؛ زیرا اعمال سالک از قلب جاری و صادر می‌شود و قلب صالح جز عمل صالح ره‌آوردی ندارد و قلب فاسد جز فساد تراوشی. پس عمده و مهم‌ترین کار، اصلاح قلب و دل است که آن از خواطر و ملکات گذشته متأثّر می‌شود و خواطر از آنچه که حواس حس می‌کنند نشأت می‌گیرد. پس کسی که قدرت حفظ و کنترل و اصلاح اندیشه و خصلت و دل را ندارد، علاجی جز توسّل به باب لطف و کرم خدای لطیف و کریم ندارد».
مؤلف، هدف از تألیف این کتاب را چنین عنوان می‌کند: «این جمله برای غرض ما از این کتاب کافی‌ست، که آن عبارت است از اشاره به شرایط، و مهم در این مسأله آن است که سالک آخرین تلاش و کوشش خود را برای تصحیح شرایط باطنی اصلاح اخلاق بنماید. و آن عبارت است از ایمان حقیقی داشتن به این که ضار و نافع حق‌تعالی است، و ایمان به عنایت خداوند متعال داشته باشد و بداند که خدا خیر محض و باقیِ سرمدی‌ست، و هیچ خیری در هستی نیست مگر به ولایت و قرب و ملاقات حق‌تعالی، و خواسته‌‌هایش را در این منحصر کند یا به این‌ها برگرداند. حتّی مؤمن از نعمت‌‌های الهی لذّت نمی‌برد مگر از آن جهت که آن‌ها از خداست. در این صورت، نفس و عقل و روح سالک به دنیا توجّه نمی‌کند و به حمد و ستایش حق‌تعالی می‌پردازد».
|