کتاب «تنبیه الاُمَّة و تنزیه الملّة»، اثر میرزامحمّدحسین غروی نایینی، مشهورترین رساله درباره‌ی مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه‌ی دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیّع و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه‌کننده‌ی استبداد و حاکمیّت استبدادی می‌داند، به شدّت مخالفت می‌کند. این کتاب در سال ۱۳۲۷ هجری قمری (1909 میلادی) نوشته شده و نام کامل آن «تنبیه الاُمَّة و تنزیه الملّة فی لُزومِ مَشروطیّة الدُولَة الْمُنتَخَبَة لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّة و تَرقیة الْمُجْتَمَع» و شامل مقدّمه، پنج فصل و خاتمه است. در مقدّمه، مطالبی درباره‌ی حقیقت استبداد و مشروطیّت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملّی، حرّیت و مساوات آمده است. فصول پنج‌گانه‌ی کتاب عبارت‌اند از: 1ـ پژوهش در بنیان سلطنت مجعوله در دین اسلام و توضیحِ این که نزد همه‌ی شرایع و حکما و عقلا، سلطنت استبدادی و «دل‌بخواهانه» پذیرفته نیست و سلطنت فقط به اقامه‌ی «وظایف و مصالح لازمه‌ی نوعیه» محدود است. 2ـ بحث درباره‌ی این که در عصر غیبت، چون دست‌رسی به صاحب مقام عصمت ممکن نیست و نایبان عامّ امام (فقیهان) نیز از «اقامه‌ی وظایفِ حکومتی» به دور مانده‌اند، واجب است که سلطنت از شکل استبدادی به صورت «تحدید استیلای جَوْری» ارجاع گردد. 3ـ کفایت حکومت مشروطه برای محدود ساختن حاکمیّت. 4ـ بررسی شبهه‌‌ها و ایراد‌هایی که درباره‌ی تأسیس حکومت مشروطه مطرح شده است. 5ـ شرایط صحّت و مشروعیّت دخالت نمایندگان منتخب مردم در سیاست و وظایف آنان.
هدف از نگارش این کتاب، چنان که نایینی به صراحت بیان کرده، تنبیه امّت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملّت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) است. به عقیده‌ی مؤلّف، استبداد و قوای نفرین‌شده‌ی آن، از تمام جنبه‌‌های استبداد، برای جامعه خطرناک‌تر و مقابله با آن نیز مشکل‌تر و «در حدود امتناع است». به دلیل حسّاس بودن موضوع و نظریه‌ی ابرازشده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظر‌ات متفاوتی درباره‌ی آن اظهار شده است؛ ولی حتّی جدّی‌ترین منتقدان نیز، نتوانسته‌اند عمق مباحث و دقّت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.
|